Chủ đề về thiên nhiên
Vĩnh Phúc là vùng bán sơn địa với 3 loại địa hình chính: địa hình miền núi, địa hình vùng đồi và địa hình đồng bằng. Cảnh quan thiên nhiên này đã được nhắc đến trong một số câu như:
Nhất cao là núi Ba Vì
Thứ ba Tam Đảo, thứ nhì Độc Tôn
Huyện Sông Lô có ngọn núi Ngọc ở thôn Yên Thạch, trên có một khối đả lớn dựng đứng. Đó là những câu phản ánh địa hình miền núi.
Sông Lô một dải trong ngần
Thảnh thơi ta rũ bụi trần cũng nên
Sông Lô chảy bên trái huyện Sông Lô, là ranh giới tự nhiên giữa hai tỉnh Vĩnh Phúc, Phú Thọ.
Nhất Tam Đái, nhì Khoái Châu
Nam Chân, bắc Dũng, đông Kỳ, tây Lạc
Các huyện thuộc phủ Tam Đái thời Lê, nhất là vùng Vĩnh Tường, Yên Lạc là đồng bằng trù phú như các huyện ở Nam Định, Hưng Yên, Hải Dương ... Nhưng cũng có vùng đất là nơi lam sơn chướng khí.
Nước Thanh Lanh, ma kẽm Dõm
Nước Thanh Lanh, ma Ngọc Bội
Thanh Lanh, Ngọc Bội (xã Trung Mỹ, huyện Bình Xuyên) trước kia rừng núi âm u, không người ở, khí hậu ẩm thấp, nổi tiếng là “ma thiêng nước độc”. Kẽm Dõm là một đèo trên núi Sóc Sơn, giữa hai huyện Kim Anh và Đa Phúc cũ. Song cũng có nhiều vùng đất được nhắc đến như là nơi chung đúc tú khí:
Mang Cả trông sang
Mang Con thài mại
Đứng lại mà trông
Chín đời quận công
Mười đời tiến sĩ
Gần khu Cầu Mùi ở thôn Vị Thanh (nay thuộc xã Thanh Trù, thành phố Vĩnh Yên) có xứ đồng Mang Cả và Mang Con, xưa kia được coi là đất quý, để mả ở đấy sẽ có người thành đạt cao sang.
Chín cối đêm
Chín cối xay
May thì gặp
Bến Cả, Đỗ Mang
Có con trâu vàng
Làm vua đủ đại
Ngang bằng hạt thóc
Dọc bằng trôn kim
Ai khéo chịu tìm
Phúc dày mới gặp
Bến Cả, Đỗ Mang, khu Cửa Đồng thuộc thôn Vị Thanh cũng có nhiều thế đất đẹp.
Hỡi cô mà thắt bao xanh
Có về An Cát với anh thì về
An Cát có cây bồ đề
Có vực tắm mát, có nghề ăn chơi
Thôn An Cát ở xã Vũ Di, huyện Vĩnh Tường có Vực Xanh là một cái đầm rộng, rất sâu, là một cảnh đẹp của xã.
Về con người
Các thôn Lang Điền, Đông Viên (xã Bình Dương), Vân Ổ (xã Vân Xuân), Bằng Đắng, Đình Hương (xã Cao Đại), Phù Lập (xã Tam Phúc) đều ở huyện Vĩnh Tường, Đồng Tâm (xã Yên Đồng, huyện Yên Lạc). Con người ở đây đều là trai tài, gái đảm.
Ngọt ngào Cam Giá
Đánh đá Kẻ Đê
Lề mề Thủ Độ
Trai tơ Tuân Lộ, gái tơ Thanh Bào
Hoặc:
Ngũ Kiên lắm đất trồng khoai
Có lắm gái đẹp cho giai phải lòng
Cam Giá, Kẻ Đê, Thủ Độ (xã An Tường), Tuân Lộ (xã Tuân Chính), Thanh Bào (xã Thượng Trưng), xã Ngũ Kiên đều thuộc Vĩnh Tường.
Con gái Kẻ Điền
Như tiên trời giáng
Con trai kẻ Quảng
Như hoẵng lạc rừng
Nhìn chung, ca dao dù ca Vĩnh Phúc thường gắn bó chặt chẽ với từng địa phương, tập trung thể hiện vẻ riêng biệt, đặc trưng nhất của đất và người từng vùng.
Chủ đề lao động sản xuất
Về sản xuất nông nghiệp
Người nông dân Vĩnh Phúc “trông trời, trông đất, trông mây”, trông cây cối, côn trùng để đoán thời tiết mà cày cấy đúng thời vụ.
Tam Đảo đội mũ, nước lũ sẽ về
Vào mùa mưa, thấy mây đen dày đặc đỉnh núi Tam Đảo biết là nước lũ sẽ đổ về, một luồng qua thôn Xạ Hương (xã Minh Quang) và thôn Thanh Lanh (xã Trung Mỹ) theo sông Cầu Bòn tràn về sông Hương Canh (Bình Xuyên), một luồng theo sông Sơn Tang (sông Phan) đổ vào đầm Vạc Vĩnh Yên), có thể làm ngập úng cả vùng lòng chảo nam Bình Xuyên - bắc Yên Lạc.
Mưa đồng Bay vừa trông vừa chạy
Mưa Tam Đảo bảo nhau đi cày
Người làng Bàn Giản (Lập Thạch) ở về phía tây Tam Đảo thấy mưa Tam Đảo cứ ung dung đi cày vì không mưa tới; nhưng thấy cơn mưa đồng Bay (xã Đồng Ích) phía tây nam Bàn Giản thì sẽ mưa ngay.
Động mây Độc Tôn, vác nồi rang thóc
Động gió núi Sóc, đổ thóc ra phơi
Vùng Kim Anh, Đa Phúc thấy mây đen đỉnh núi Độc Tôn là sẽ có mưa, thấy gió núi Sóc (còn gọi là núi Vệ Linh) là trời sẽ nắng.
Người vùng hạ huyện Tam Dương quan sát thấy nắng diễn biến trong một năm như sau:
Tháng Giêng thì nắng hơi hơi
Tháng Hai thì nắng tuyết giời nắng ra
Tháng Ba được trận nắng già
Tháng Tư có nắng nhưng mà nắng non
Tháng Năm nắng đẹp nắng ròn
Tháng Sáu có nắng bóng tròn về trưa
Tháng Bẩy vừa nắng vừa mưa
Tháng Tám còn nắng nhưng chưa ngắn ngày
Tháng Chín nắng ớt, nắng cay
Tháng Mười có nắng nhưng ngày ngắn hơn
Kinh nghiệm và thời tiết còn được nhiều người dân ở đây đúc kết như:
Tháng Tư mồng tám không mưa
Bỏ cày bỏ bừa mà đi cuốc nương
Từ cuối tháng ba âm lịch cho đến ngày “tắm Phật” (Phật đản) mà không có mưa thì không có nước ngả ruộng làm mùa, sẽ trễ thời vụ.
Làm ruộng thì trông tua rua
Chớ trông hoa quả mà thua bạn điền
Làm mùa, nhìn bầu trời thấy sao tua rua mọc thì bắt đầu cấy. Vùng đồi gò phía bắc các huyện Tam Dương - Bình Xuyên lại theo dõi hoa quả (cây sim) để tính thời vụ:
Sim ra nụ, lúa có đòng
Sim ra hoa, cày ngả
Sim ra quả, cày cấy
Sim được lấy, cấy xong.
Với vụ chiêm, muốn lúa tốt phải ném mạ vào rằm tháng chín âm lịch, cấy tháng Chạp. Lúa sẽ tốt ngập đồng, khi gặt không có đất trống để đặt chân, phải đạp lên gốc rạ mà cắt lúa.
Muốn ăn cơm chăm
Ném mạ rằm tháng chín
Lúa cấy tháng chạp
Đạp gốc mà gặt
Nhưng với các chân ruộng chiêm đầm thì:
Xanh nhà hơn già đồng
Chiêm xanh lành gạo
Cũng vì đồng đất thường trũng, nên ở Vũ Di có những câu ca như:
Lúa chiêm là lúa chiêm bao
Một đêm đến sáng thì nào thấy chiêm
Chỉ mưa có một đêm mà cả cánh đồng ở Đập Nữ (xã Vũ Di) đã chìm nghỉm, nước ngập đến cằm không gặt được. Đó là cái khó mà không phải người dân ở nơi đây phải gánh chịu.
Làm ruộng nhất nước, nhì phân, vùng nào cũng quý phân bón:
Có phân thì lúa mới xanh
Có bộ quần áo mới ra anh học trò
Nhưng ở Đại Đồng, việc lấy phân bắc để ủ bón ruộng lại thành một tập tục thiêng liêng của làng ai cũng phải tuân theo:
Đại Đồng có lệ đi phân
Cả trai lẫn gái cả dân Đại Đồng
Đại Đồng mà chẳng lấy phân
Đến khi có tiệc thì dân chẳng ngồi cùng
Kinh nghiệm chăn nuôi
Nuôi lợn, nên chọn con giống:
Tai to mồm bẹ lưng dài
Mông đầy vai rộng là loài dễ nuôi
Hoặc:
Tai lá mít, đít lồng bàn
Giống ấy đắt mấy quan tiền cũng mua.
Chọn trâu, bò:
Trâu hoa tai, bò gai sừng
Lang đuôi thì bán, lang trán thì dùng
chọn gà:
Nuôi gà phải chọn giống gà
Gà ri bé giống nhưng mà đẻ mau
Hoặc:
Nhất to là giống gà nâu
Lông dầy thịt béo về sau đẻ nhiều
Gà đen chân trắng, mẹ mắng cũng mua
Gà trắng chân chì, mua chi giống ấy.
Về nghề thủ công
Vĩnh Phúc xưa có nhiều làng làm nhiều nghề thủ công nghiệp khác nhau, Có những làng nghề nổi danh, được ghi lại trong tục ngữ, ca dao.
Mộc Tứ Xã, ngõa Hương Canh
Tứ Xã là xã Thanh Lãng (có 4 thôn: Xuân Lãng, Yên Lan, Hợp Lễ, Minh Lương) có nghề mộc. Hương Canh (thị trấn Hương Canh) có nghề thợ xây.
Ngói lò Cánh, bánh quan Đanh
Hương Canh có loại ngói "tây", ngói "Hưng Ký" lợp nhà đẹp và bền. Bánh quán Đanh là bánh đúc làng Đinh Xá.
Sành Móng Cái, vại Hương Canh
Hương Canh còn có khu Lò Cang, sản xuất các thứ cang chĩnh nổi tiếng từ thời Lê.
Lửa Tràng vải ó khốn khó cũng mua
Ở làng Vân Ổ (xã Vân Xuân, Vĩnh Tường) có loại vải tốt.
Chả nhầm, vải Lầm bán cho ai
Lầm là làng Lâm Xuyên (xã Tam Hồng, Yên Lạc) cũng có nghề dệt vải vuông, nhưng vải xấu.
Đất chỉ vàng, làng cò trắng
Làng Thụ Ích (xã Liên Châu, Yên Lạc) có nghề làm chỉ tơ tằm; ruộng đồng tốt, rộng thẳng cánh cò bay.
Nghinh Tiên chắp chắc quay thừng
Trung Nguyên thúng mủng đã từng có nhau
Làng Nghinh Tiên (xã Nguyệt Đức, Yên Lạc) có nghề vặn thừng, làng Trung Nguyên (xã Trung Nguyên, Yên Lạc) có nghề đan thúng. Hai làng xưa kết nghĩa với nhau.
Bích Chu đan cót đan nong
Vân Giang nấu rượu, làng Thùng đánh dao
Ba làng trên đều ở huyện Vĩnh Tường. Bích Chu ở xã An Tường, Vân Giang, Thùng Mạch ở xã Lý Nhân
Kẻ Dưng đi bán cá con
Kẻ Cánh gánh đất nỉ non nặn nồi
Kẻ Tự gánh đá nung vôi
Kẻ Rau nấu rượu cho người ta mua
Kẻ Dưng là xã Tứ Trưng (Vĩnh Tường), Kẻ Cánh là Hương Canh, Kẻ Tự ở xã Đại Tự; kẻ Rau là thôn Cựu Ấp, xã Liên Châu đều ở huyện Yên Lạc.
Giường tre Vĩnh Mỗ
Nhà gỗ Kiên Cương
Làng Vĩnh Mỗ nay thuộc thị trấn Yên Lạc có nghề làm dát giường và đóng giường tre rất đẹp. Làng Kiên Cương nay thuộc xã Ngũ Kiên nổi tiếng với nghề mộc đặc biệt là làm nhà gỗ.
Hiển Lễ nặn đất nung nồi
Hương Canh làm vại, làng Chồi đan nong
Nội Đồng đan võng bện thừng
Cầu Xây làm gạch Hối Đồng nung vôi
Yên Lạc có bãi sông bồi
Dâu trồng thêm bãi, tằm nuôi thêm nhà...
Làng Hiển Lễ thuộc xã Cao Minh, Nội Đồng, Hối Đồng thuộc xã Đại Thịnh; Cầu Xây thuộc xã Phúc Thắng, đều ở huyện Mê Linh.
Về thương nghiệp
Nón em mua ở chợ Giang
Hôm nay đi chợ gặp chàng cùng vui
Nón em che gió che trời
Che sao Bắc Đẩu, che người tri âm
Chợ Giang là chợ xã Thổ Tang (Vĩnh Tường). Chợ Giang xưa cũng là chợ trâu. Phiên chính vào ngày rằm hàng tháng; phiên chợ ngày 15 tháng Tám là đông nhất. Ca dao vùng này có câu:
Dù ai buôn đâu bán đâu
Mười lăm tháng Tám phường trâu sẽ về
Tay cầm chiếc nón Dịch Đồng
Hỏi chàng có biết má hồng em đâu
Nắng mưa chiếc nón đội đầu
Xá nào chàng giữ cho nhau bận lòng
Dịch Đồng thuộc xã Đồng Cương (Yên Lạc)
Lá hồ chợ São gánh ra
Móc ở chợ Lối bán ra vở ngoài
Khua nón thì ở chợ Luông
Cái nón đôi luồng nó ở chợ Dưng
Một chiếc nón thúng quai thao quan hệ mật thiết với 4 làng: lá hồ để làm nón mua ở chợ Sao (Tràng São, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ); móc để khâu nón mua ở chợ Lối (xã Xuân Lôi, Lập Thạch); khua nón mua ở chợ Luồng (xã Vân Phú, Phù Ninh); làm xong được bán nhiều ở chợ Dưng (xã Tứ Trưng). Chợ Dưng còn được nhắc đến trong các câu:
Bỏ con bỏ cháu, không ai bỏ mồng 6 chợ Dưng
Đầu đình có giếng phong quang
Có cây cổ thụ có hàng nghỉ ngơi
Chợ Dưng mồng sáu tiệc vui
Khắp nơi náo nức về chơi hội làng
Đừng về đường ấy mà xa
Đi về Đinh Xá với ta cho gần
Đinh Xá có quán nghỉ chân
Có sông tắm mát lại gần chợ phiên
Chắc khi xưa, chợ Dưng phải đông vui sầm uất lắm mới kéo được nhiều người đến buôn bán và nhắc đến như vậy.
Chủ để phong tục – lễ hội
Về đình, chùa
Đinh Xá có đình có chùa
Yên Thư tế lễ rước vua về thờ
Làng Đinh Xá (Yên Lạc) thờ Quý Minh đại vương. Làng Yên Thư (xã Yên Phương, cùng huyện) lập làng sau, lại có 3 họ của Đinh Xá xẻ sang lập đình và xin bài vị thành hoàng Đinh Xá về thờ.
Đình thất phần, miếu tam xã
Đình xã Tứ Trưng (Vĩnh Tường) khi dựng chia làm 7 phần cho các làng gánh vác công việc chung, miếu cũng do 3 làng Văn Trưng, Lăng Trưng, Thế Trưng đóng góp xây dựng.
Người xấu như ma
Uống nước chùa Hà cũng đẹp như tiên
Người đẹp như tiên
Tắm nước đồng Chiền cũng xấu như ma
Chùa Hà Tiên thuộc xã Định Trung, thành phố Vĩnh Yên là một di tích lịch sử đã được xếp hạng bảo vệ.
Hỡi ai qua bến đò Then
Dừng chân mà ngắm tháp nghiêng bên đường
Tháp Bình Sơn ở xã Tam Sơn huyện Sông Lô còn gọi là tháp Then vì ở gần bến phà Then là một công trình kiến trúc nghệ thuật có từ thế kỉ XIII. Phong cảnh Sông Lô ghi lại trong bài ca dao;
Đồn rằng Tiên Lữ vui thay
Bên đông có miếu, bên tây có chùa
Giữa làng có đình thờ vua
Xung quanh nước chảy, đò đưa sớm chiều
Về lễ hội
Vĩnh Phúc vốn có nhiều làng cổ. Trong số đó, một số vẫn giữ được những lễ hội văn hóa cổ truyền đặc sắc. Nhiều lời ca dao sưu tầm ở địa phương có nhắc đến điều này.
Bơi Me, vật Triệu, hát làng Dầu
Làng Me hay Diễm Xuân thuộc xã Yên Lập (Vĩnh Tường) có hội đua chải vào tháng 5. Xã Triệu Đề (Lập Thạch) có lò vật nổi tiếng. Làng Dầu tức Dữu Lâu (Việt Trì) nổi tiếng về hát ví.
Rau gác Hạc bơi
Hạc gác Me bơi
Me gác Đức Bác bơi
Đức Bác gác Dạng bơi
Rau là thôn Cựu ấp, xã Liên Châu (Yên Lạc), Hạc là Bạch Hạc, Đức Bác và Dạng tức xã Tứ Yên (Sông Lô). Các làng trên đều tổ chức đua chải trong hội làng; lần lượt làng này giữ chèo thì làng khác hạ chải.
Tháng bẩy thì được xem bơi
Tháng hai xem rước được chơi ba đình
Đó là câu ca dao ghi lại hội Ba làng ở Hương Canh. Hội có nhiều trò diễn và thi tài, vui nhất là được xem rước và xem thi bơi thuyền trên sông Cánh. Còn ba đình là đình Hương Canh, đình Ngọc Canh, đình Tiên Hường đều xây dựng từ thời Lê.
Dù ai đi đâu về đâu
Nhớ về Bàn Giản cướp cầu hội xuân
Song, đa số lễ hội được tổ chức vào mùa xuân. Xã Bàn Giản (Lập Thạch) có hội cướp cầu tổ chức vào ngày 7 tháng Giêng. Đáng kể nhất phải là hội chợ Dưng, ca dao có câu:
Tháng Giêng mồng sáu tiệc vui
Gần xa nô nức đến chơi hội này
Trên mũ áo sắp bày nghi vệ
Dưới nhà trò các nghệ giở ra
Bốn bề đào đỏ chanh chua
Đôi bên hàng xứ giãn ra đánh cờ
Trai tráng lực thi bơi thuyền ván
Gái đang thì đánh dún đu đôi
Trên cầu quan hội ngồi chơi
Dưới thời các vãi các nơi cúng giàng
Từ chợ cho chí trong làng
Tổ tôm xóc đĩa đánh tràn cung mây
Ngày thời đàn ngọt hát hay
Đêm thời chèo hát, leo dây ầm ầm . ..
Hội chợ Dưng như thế, cho nên nhân dân trong vùng nô nức kéo đến chơi. “Bỏ con bỏ cháu không ai bỏ mồng 6 chợ Dưng” là vì vậy.
Phú Đa ở Vĩnh Tường, Cổ Nha, Lương Nha, Đại Tự đều ở Yên Lạc, Mõ Phú Đa, trống Cổ Nha đánh lên, tiếng vang khắp vùng. Tù và Đại Tự kêu to, người thổi dài hơi rúc được 17 tiếng.
Đình Tràng, miếu Hạc, tán đình Dưng
Đình Văn Trưng (Vĩnh Tường) có cái tán bằng vóc, rất to, xòe ra che kín một khoảng sân đình có quan viên đứng tế.